تاریخ صادرات پسته ایران

صادرات پسته ایران از زمان هخامنشیان آغاز شد

صادرات پسته ایران از زمان هخامنشیان آغاز شد
پسته، میوه خندانی که در جهان دوستداران فراوان دارد، از کشور ایران برخاسته است و قدمت رویش آن در این سرزمین به سه تا چهار هزار سال پیش می رسد.

با اینکه امروزه پسته یکی از اقلام مهم صادرات غیر نفتی ایران است اما سابقه صادرات آن از ایران به سایر نقاط جهان به دوهزار و پانصد سال پیش می‌رسد. برای نخستین بار در دوران باستان، هخامنشیان این میوه بومی ایرانی را در قلمرو خود پرورش ‌دانند و بعدها آن را به کشورهای همجوار نیز صادر کردند.
پسته، میوه خندانی که در جهان دوستداران فراوان دارد، از کشور ایران برخاسته است و قدمت رویش آن در این سرزمین به سه تا چهار هزار سال پیش می رسد.
در دایره المعارف بریتانیکا و برهان قاطع نیز، ایران به عنوان خاستگاه بومی پسته معرفی شده است.
تا جایی که منابع و مستندات تاریخی روایت می کنند، این محصول، بومی نواحی سغد و خراسان است که تا زمان هخامنشیان سایر ملل از آن اطلاعی نداشته‌اند. پروفسور گیرشمن در کتاب «ایران از آغاز تا اسلام» به این نکته اشاره می کند که اولین درختان پسته، نخستین بار در عصر هخامنشیان از ایران به حلب برده شده اند.
«محمد حسن ابریشمی» مولف کتاب «پسته ایرانی» که جایزه کتاب سال 1373 را از آن خود کرده است درباره مبداء رویش پسته می گوید:« سرزمینی که بعدها پارت‌ و سپس خراسان نام گرفت، رویشگاه اصلی و اولیه درختان پسته است. حد غربی دامنه رویش این درختان تا نواحی نیشابور و حد شرقی آن تا نواحی بلخ و در دو سوی جیحون بوده است. مستندات نشان می‌دهد که درختان پسته در عصر هخامنشیان خود رو بوده و اهلی نشده بودند و به جز محدوه فوق الذکر، درخت پسته در هیچ جا وجود نداشته است. بنابراین از دوران باستان، پسته صادراتی ایران منحصرا از قلمرو فوق صادر می‌شده است.»
او مستند تاریخی اظهارات گیرشمن درباره انتقال پسته به حلب یا نواحی ساحلی مدیترانه را نمی‌داند، با این حال می‌گوید:«اگر هم هخامنشیان، پسته را به آن نواحی برده اند، این پسته محصول سرزمین پارت بوده که در قلمرو آنها قرار داشته و به عنوان یک خوراکی مطبوع و نیروبخش مصرف می‌شده است.»
در ایران عصر ساسانی، پسته در زمره کالاهای مهمی قرار گرفت که به چین صادر می شد. در این دوره از تاریخ، پسته به عنوان خوراکی‌ای مطبوع و به شکل بریان یا بوداده به کار می‌رفت. همچنین در شیرینی هایی از بادام، پسته و گردو استفاده می شد. شیرینی‌هایی که بعدا در زبان عربی لوزینه و جوزینه نامیده شدند. متنی از دوره ساسانی به زبان پهلوی به جای مانده که در آن به پسته گرگانی که در آن روزگار شهرتی داشته اشاره شده است.

در «بندهش» که متنی به زبان پهلوی ساسانی است فهرستی طولانی از انواع میوه‌ها ارائه شده که بر حسب موضوعات خاصی طبقه بندی شده اند. مثلا میوه‌ها را بر حسب اینکه کدام قسمت آن خوراکی باشد تفکیک کرده که پسته با انواعی از میوه ها از این قرار طبقه بندی شده است:«.....دیگر گونه آن است که درون را شاید خوردن و برون را نشاید خوردن مانند گردو و بادام، انار و نارگیل و فندق و شاه بلوط و درخت گرگانی که پسته نیز خوانند.»
ابریشمی معتقد است که پرورش درختان پسته در نواحی غربی خراسان انجام می شده است. به نظر او انتقال درختان پسته به سایر نواحی پسته خیز ایران و سایر مناطق جهان بعد از ظهور اسلام و فتح ایران به دست مسلمانان صورت گرفته است که در این میان شهر «قم »قدیمی‌ترین منطقه‌ای است که درختان پسته به آن جا وارد شده و سابقه کاشت پسته در آن به نیمه قرن اول هجری قمری می‌رسد.
نام پسته
به گفته «برتولد لوفر» ایران شناس آمریکایی که کتابی درباره ایران در سال 1926 منتشر کرده است پسته از ادوار باستان در زندگی ایرانیان حائز اهمیت فراوانی بوده و لفظ پسته در زبان‌های یونانی، لاتین و سایر زبان‌های اروپایی از نام پسته ایرانی گرفته شده است. نام این درخت در پارسی قدیم پیستاکا و در پارسی میانه یا پهلوی، پیستاک بوده است که در فارسی متاخر پسته تلفظ شده است.
ایرانیان پسته خوار
در متون کهن از ایرانیان به عنوان قومی پسته خوار یاد شده است و این صفت معمولا برای ستودن نیرومندی و شجاعت آنها به کار می‌رفته است.«فردیناند یوستی» شرق شناس آلمانی می‌گوید:مخصوصا پسته در ایران از دیرباز معمول بوده و گفته‌اند ازدهاک (ضحاک)، ایرانی‌ها را پسته خوار نامیده است.» برتولد لوفر آلمانی نیز درباره این صفت گفته است:« جوانان ایرانی، چگونگی تحمل گرما و سرما و باران، گذشتن از سیلابها و خشک نگهداشتن لباس و سلاح، چرانیدن حیوانات، بیدارماندن در شبها و نگهبانی دادن در فضای باز، سدجوع کردن با میوه‌های وحشی مانند پسته، بلوط و گلابی را فرا می‌گیرند. او می افزاید:« ایرانیان برای اقوام سرزمینهای باستانی پسته خوار به نظر می‌آمدند. چون هنگامی که ازدهاک به شکسن مردمان خود از لشکریان کوروش نظر افکند، فریادزد: وای که این ایرانیان پسته خوار چقدر شجاعند.»
گونه های پسته
امروزه گونه‌های متنوعی از پسته در جهان کشت می‌شود. از گونه های جنس Pistacia تنها P.vera (پسته اهلی) P.khinjuk (چاتلانقوش، کسور، گلخونک یا خنجک) و P.mutic (بنه) در ایران تولید می‌شود. چاتلانقوش و بنه پایه های مناسبی برای پیوند درختان پسته اهلی به شمار می ‍روند.
P.vera در بین گونه های فوق تنها درختی است که به صورت اهلی درآمده و نوع وحشی آن نیز در جنگل‍های سرخس واقع در منطقه مرزی شمال شرقی کشور یافت می ‍شود.
خواص پسته
پسته گرم و خشک است و بـــرای افـــراد گرم مـــزاج مضر است. به عنوان متعادل کننده آن از سکنجبین نام برده شده است. علاوه بر آن بسیار مقوی و دارای ویتامین های ب یک، ب دو، ویتامین pp ، ویتامین E است.
پسته املاح معدنی هم دارد و در تقویت قوای جسمی وجنسی و سلولهای مغزی موثر است، به اضافه اینکه در پسته مقدار قابل توجهی آهن وجود دارد و با داشتن مواد دیگری چون پتاسیم ، منیزیوم تامین کننده احتیاجات بدن و خون است.
صادرات
پسته به عنوان یک محصول استراتژیک جایگاه خاصی میان تولیدات ایرانی دارا است و پس از فرش یکی از مهم‌ترین اقلام صادرات غیرنفتی کشور است. درشرایط کنونی حدود 55 درصد از تولید و بیش از 60 درصد از صادرات جهانی پسته در اختیار کشور ما بوده و درآمد ارزی حاصل از صادرات پسته به بیش از 400 میلیون دلار در سال بالغ می‌شود.
آلودگی پسته
بحث آلودگی پسته ایران از سال ها پیش مطرح بوده اما چند سال قبل، زمانی که اتحادیه اروپا در شهریور ماه سال ۱۳۷۶(سپتامبر ۱۹۹۷) فروش پسته ایران را ممنوع کرد، نگرانی در مورد تاثیر این آلودگی بر صادرات پسته به اوج خود رسید.
دلیل اتحادیه اروپا برای ممنوعیت واردات پسته ایران آلودگی آن به نوعی قارچ به نام افلاتوکسین اعلام شد که گفته می شود سرطان زاست.
این ممنوعیت چهار ماه بعد و پس از آن برداشته شد که هیاتی اروپایی با سفر به ایران گزارشی از وضعیت بهداشتی پسته ارایه کرد.
گزارش این هیات اگر چه با توصیه هایی برای افزایش کیفیت بهداشتی پسته در مراحل کاشت، داشت و برداشت همراه بود اما سبب شد تا اتحادیه اروپا با تعیین مبادی ورودی معینی، اجازه واردات پسته ایران به اروپا را صادر کند.
بازارهای جدید
کنترل هایی که اتحادیه اروپا از شش سال پیش برای اطمینان از سلامت و بهداشتی بودن، بر سر راه پسته ایران قرار داده صادرات به این اتحادیه را به شدت کاهش داده است.
با آنکه بخش عمده پسته ایران به اروپا صادر می شود اما ایران در سال های اخیر سعی کرده تا بازارهای جدیدی را در کشورهای حاشیه خلیج فارس وشرق آسیا برای پسته بیابد.
به گفته مدیر کل پسته وزارت جهاد و کشاورزی، علی رغم تبلیغات منفی، پسته ایران با مرغوبیت بسیار بالا به ۷۶ کشور دنیا صادر می شود.
ایران بزرگترین تولید کننده پسته جهان است اما آمریکا به عنوان رقیب اصلی پسته ایران سال به سال بر تولید خود می افزاید. مقامات ایرانی معتقدند آمریکا با به راه انداختن بحث آلودگی پسته ایران سعی می کند تا بازار اروپا را به دست آورد.